Eerbetoon in steen aan vermoorde Joodse burgers

Sinds vandaag (zondag 26 augustus) heeft ook het stedelijk deel van de gemeente Apeldoorn zijn herdenkingsstenen die verwijzen naar de plek waar (vermoorde) Joodse burgers hebben gewoond. Op zeven adressen in hartje stad (Hoofdstraat, Paul Krugerstraat, Catharina van Reesstraat en Van Kinsbergenstraat zijn nu gedenkstenen zichtbaar. Ruim honderd aanwezigen woonden de plechtigheid bij die in de synagoge aan de Paslaan de plaatsing inluidde. Een van de sprekers was schrijver/politicus Jan Terlouw.

Gedenkstenen op locaties met een Joods verleden: het is niet een primeur voor de gemeente Apeldoorn. Het plaatsen van een soortgelijke steen (Stolperstein) was enige tijd geleden aan Beekbergen voorbehouden. Een persoonlijk initiatief van de Apeldoornse Carrie Huiskamp. Haar Joodse vader Wim van Biene woonde tijdens de Tweede Oorlog in de schaduw van de dorpskerk van Beekbergen. Net als 600 lotgenoten van Joodse origine overleefde ook hij de Holocaust niet. Het slachtoffer behoorde in 1941 tot de eerste groep Apeldoorners die naar de kampen werden afgevoerd. Van Biene stierf in oktober 1941 in Mauthausen. Daaraan herinnert het monument aan de voorzijde van de synagoge aan de Paslaan. Ontworpen door de plaatselijke kunstenaar Tirza Verrips op initiatief van dezelfde Carrie Huiskamp.

In heel Europa leidden de daden van de nazi’s tot een enorme slachting onder de Joodse bevolking. „De grootste ramp die mijn stad ooit is overkomen”, sprak ooit burgermeester Jozias van Aartsen van Den Haag. Her en der in Europa liggen ze nu die Stolpersteine, een idee van de Duitse kunstenaar Gunter Demnig.

Synagoge

Als we Roeland Oudejans-Albers mogen geloven komen op alle pakweg 140 adressen in Apeldoorn waar omgekomen Joden hebben gewoond dergelijke stenen. Oudejans-Albers is al sinds zijn jongensjaren in de ban van de Tweede Wereldoorlog. Het idee om stenen te plaatsen komt uit die bijzondere interesse voort. Om daarvoor de synagoge in Apeldoorn om medewerking te vragen is dan ook een logische keuze. Het godshuis is met dat van Zutphen nog in gebruik door NIG de Stedendriehoek, de oudste en meest gezaghebbende traditionele Joodse gemeenschap van Apeldoorn, Zutphen en Deventer. „Onze sjoel is een passend decor voor een gebeurtenis als die van vandaag, aldus Rob Lezer, de voorzitter van de Joodse gemeente. „Het is een eer om zoveel mensen te mogen ontvangen die zich betrokken voelen bij het leed dat Joodse burgers is aangedaan.”

Het aantal Joden is in Apeldoorn op de vingers van twee handen te tellen. Daarom stemde de Joodse gemeenschap Apeldoorn aan het eind van het afgelopen millennium in met een plan om een fusie met Zutphen en Deventer aan te gaan en de zelfstandigheid van ruim een eeuw op te heffen. Van de sjoel in Deventer werd afstand gedaan, die in Apeldoorn en Zutphen zijn nog altijd in functie. Joodse burgers van Apeldoorn vormden dan ook vandaag een minderheid te midden van een schare belangstellenden en enige familieleden van de slachtoffers.

Dat Oudejans-Albers heeft gekozen voor een andere, minder kwetsbare steensoort met een afwijkende vorm dan kunstenaar Demnig nemen de aanwezigen voor kennisgeving aan. „De stenen die nu gebruikt worden blijven naar wat ik heb vernomen langer mooi en daardoor beter zichtbaar”, aldus Rob Lezer. „Het zal me een zorg zijn wat voor stenen er worden gebruikt. Het gaat om herdenken, eer bewijzen en niet vergeten.”

Caterplein

Het eerste adres in de binnenstad dat van een gedenksteen is voorzien ligt op de plek aan het Caterplein waar zich eetcafé Pardoes bevindt. Daar woonde ooit Jacob van Aals wiens leven in Auschwitz eindigde.

Nu er een begin is gemaakt met stenen die verwijzen naar vermoorde Apeldoornse Joden volgen er op termijn meer. Veel meer, zo’n 400 op zo’n 140 adressen. Dan is ook het huis van Simon Abraham Noach aan de beurt dat vlakbij de synagoge ligt. Hij woonde aan de Tutein Noltheniuslaan 11. Simon Noach werd, zij het later in de oorlog, net als Jacob van Aalst vrijwel onmiddellijk na aankomst van zijn transport omgebracht in een gaskamer van Auschwitz. Zijn vrouw Grietje, die aan kanker leed, hoefde niet mee en werd wreed van haar man gescheiden. Ze zou vanzelf wel creperen. En daarin kregen de nazi’s alle gelijk van de wereld.

Burgemeester John Berends en wethouder Nathan Stukker waren erbij vandaag. Vanzelfsprekend. Wat Den Haag overkwam in de ogen van Jozias van Aartsen geschiedde ook in Apeldoorn. Dankzij mensen als Oudejans-Albers en zijn werkgroep kunnen we er af toe even bij stilstaan. Om na te denken over waartoe – als we niet oppassen – waanzin gedrenkt in haat, racisme en nationalisme kan leiden. En opnieuw kan gebeuren als we vergeten om te herdenken.