Amadeus: vroeg hoogtepunt in theaterseizoen

,,Wat doe je met me Mozart?’’, vraagt Antonio Salieri zich op een gegeven moment af. Zijn jaloezie heeft hem bijna tot waanzin gedreven. Zeker, hij onderkent het grote door God gegeven talent van zijn rivaal en daardoor zijn eigen beperkingen, maar hij is niet meer in staat helder te denken. Door Mozart het licht niet in de ogen te gunnen, keert de gevierde Italiaanse componist die de hoogste muzikale functies binnen het Habsburgse Rijk bekleedt zich tegen zijn eigen Schepper. De vertwijfeling heeft Salieri in zijn greep. Hoe moet dat aflopen?

Salieri en Mozart. De controverse. Een mooi gegeven voor een drama dat zijn gelijke nauwelijks kent. De grote Russische dichter Alexander Poesjkin zocht het al zo’n veertig jaar na de dood van Mozart in die richting, anderen met als bekendste exponent de Engelse toneelschrijver Peter Schaffer werkten het nog verder en dieper uit.

Milos Forman liet zich door het toneelstuk leiden in zijn film Amadeus en maakte van Mozart een popster. Dat klopt ook, want het genie uit Salzburg schreef voor het volk. Hij had meer met de slager en de bakker dan met de heersende elite. Mozart maakte de opera toegankelijk en baande de weg voor een breed publiek door de eigen (Duitse) taal een plek te geven.

Ook de productie ’Amadeus, de rebel, zijn muziek, zijn ondergang’ van het Nationale Theater en de Theater Alliantie in samenwerking met Opera2day pakt onder regie van Theu Boermans de draad van de tegenstelling op. Op weergaloze wijze weet de regisseur tekst en muziek met elkaar te verbinden. Het is waar, de proloog van de doodzieke Salieri die op het eind terugblikt op zijn leven in de greep van Mozart is wat lang, maar toch geen woord teveel. Net als de muziek van het voormalige wonderkind geen noot teveel telt.

Boermans kiest voor een tiental muziekfragmenten, een mobiel orkest en een sopraan. En wat voor één: Katherina Cavalieri. Je zou haar de ster van de avond mogen noemen. Maar daarmee doe je Mark Rietman tekort, die een door en door verdorven Salieri neerzet, maar ook Sander Plukaard die in de huid van Mozart kruipt.

Vertekend beeld

Want als je voor de tegenstelling kiest, dan doe je de ware historie geweld aan. Salieri en Mozart, zo blijkt uit onder meer recent archief-onderzoek, konden op bepaalde momenten wel degelijk door één deur. En zo slecht was die Salieri nu ook weer niet. In zijn tijd was hij een gevierde componist wiens opera’s met gejuich werden ontvangen. Vorsten waaronder de koning van Zweden hadden hem graag naar hun hof gehaald, maar Salieri kon het zich permitteren om dat af te wimpelen. Bovendien is het hoogst onwaarschijnlijk dat Salieri Mozart zou hebben vergiftigd. De toeschouwer krijgt in ’Amadeus’een vertekend beeld voorgeschoteld waarin werkelijkheid en fantasie dwars door elkaar lopen. Maar daarvoor zijn we dan ook in het theater.

Je loopt als regisseur daardoor wel het gevaar dat je van je hoofdpersonen een karikatuur maakt. Van Mozart weten we dat hij altijd een stout jongetje is gebleven. Boerend, ruftend, vloekend en scheldend ging hij door het leven, en passant componeerde hij in een ongekend hoog tempo buitenaards mooie muziek. Van Salieri hebben we (net als de Italiaan zelf overigens) als musicus een veel minder hoge pet op. Maar we kennen hem vooral als de man die niets naliet om de wat naïeve Mozart ten gronde te richten.

Een karikatuur dus, ware het niet dat Mark Rietman van hem een man van vlees en bloed weet te maken. Een geloofwaardig personage, als stokoude en als jongere man. Sander Plukaard weet wel raad met de Mozart die ’Amadeus’ ten tonele voert. De grenzen van het aanvaardbare en geloofwaardige worden opgezocht en getart maar nimmer overschreden.

Nog zoveel meer

En er valt nog zoveel meer te zien in ’Amadeus’. Kleding, decors, tableaux vivants, een keizer (hulde Vincent Linthorst) die een mix is van Hermann Goering en een Zuid-Amerikaanse despoot en #MeToo avond la lettre. Want ’Amadeus’ is ook nog eens eigentijds. De strijd van de avant-gardist tegen de gevestigde orde is immers van alle tijden. We zien drie reactionaire bewakers van de goede smaak die dingen naar de gunst van hun vorst en niets liever willen dan een vaste plaats op het pluche. Het is een greep uit een topproductie. Te veel om op te noemen. In ieder geval een, en misschien wel hét hoogtepunt voor Orpheus dat al vroeg in het theaterseizoen 2019-2020 valt. Waarin de komende twee voorstellingen (vanavond en morgen) ook het Apeldoornse koor Ozon (chapeau!) een rol van betekenis speelt. Met dank aan dirigent Ineke Jaarsveld.

En dan het einde. Met Salieri als Magere Hein, een requiem, nog meer treurmuziek en uiteindelijk een door uitputting gestorven Mozart in een kist. De keizer en zijn volgelingen betuigen hun medeleven. In werkelijkheid was er vrijwel niemand op de begrafenis van Wolfgang Amadeus die zijn einde vond in een Weens armengraf. Zo’n einde verzin je niet. Zelfs niet als je Theu Boermans heet. Dat gaat alle verstand te boven.

’Amadeus’, Orpheus 1 november in een nagenoeg uitverkochte Hanoszaal. Voor de voorstellingen van morgenavond, zondag 3 november, is nog een zeer beperkt aantal kaarten te koop.