Apeldoornse historie komt in Orpheus tot leven

Eindelijk spelen voor publiek. Lester van Olffen en Emma Remmelts hadden er lang naar uitgekeken. Sinds het afgelopen weekend is het eindelijk zover voor de 2 jonge acteurs. Ze vertolken ook de komende dagen in Orpheus sterke rollen in het theaterstuk ‘Aan de Vooravond’ van Eli Asser, waarin de auteur terugblikt op de grootste humanitaire ramp die ooit in Apeldoorn plaats had. Die abrupt het einde inluidde van het leven bijna 1300 patiënten en 50 verpleegkundigen van het Apeldoornsche Bosch. Om precies te zijn 5 dagen na hun vertrek uit Apeldoorn richting Auschwitz was niemand meer in leven.

Jodenbos

Nu had Apeldoorn als dorp niet zoveel met die ietwat mysterieuze inrichting voor Joodse krankzinnigen zoals dat in die dagen nog heette. Het progressieve psychiatrische ziekenhuis stond plaatselijk bekend als het Jodenbos en was een landelijke instelling.

Dat het zijn tijd ver vooruit was, drong niet tot de dorpelingen door. Bezigheidstherapie was in 1943, het jaar van de ramp, elders in dit land nauwelijks bekend. Mensen met een verstandelijke handicap verveelden zich vaak letterlijk dood.

Maar daar, aan de Zutphensestraat, was er naast nuttig en allesbehalve geestdodend werk ook ruimte voor zaken als sport en toneel. Juist die toneelzaal gebruikt Eli Asser als decor van zijn allesbehalve vrolijke stuk. De dreiging druipt als het ware van het podium af. De humor is inktzwart. Op die koude winteravond wachtten goederenwagons op het perron van het NS Station en deden Nederlandse bewakers vervolgens trouw en vol ijver hun plicht.

Het en en ander was inmiddels doorgedrongen binnen de muren van dat Jodenbos. Wat te doen voor vaak jonge verplegers die zich ooit veilig waanden voor de gruweldaden van de bezetter? Blijven of vluchten? Die laatste mogelijkheid was reëel. Ook een jongeman als Eli Asser stond met zijn vriendin Eefje Croiset destijds voor die keuze.

Eli Asser heet op het toneel Matthieu. Een Amsterdammer met een vers gymnasiumdiploma op zak die als adolescent in Apeldoorn aan de nazi-fuik in Amsterdam weet te ontkomen. Aan de vooravond ontsnapt hij na enig wikken en wegen uiteindelijk met zijn vriendin. Hun onderduikadres ligt klaar. Opnieuw zullen ze het redden.

Fictie en werkelijkheid

Waar Eli en Eefje ophouden en Matthieu en Judith in het verhaal beginnen is niet belangrijk. Fictie en werkelijkheid lopen door elkaar, maar de waarheid blijft 2 uur lang fier overeind. En dat maakt ‘Aan de Vooravond’ (met wat liedjes en dans) tot een waarachtig geheel en houd je aan je stoel gekluisterd. Alle jonge acteurs zijn geloofwaardig met een speciale vermelding voor ‘veteraan’ Bas Keijzer die de zwaar getraumatiseerde en door geslachtsziekte gesloopte ‘belezen gek’ Aron Waterman tot leven brengt.

Israël

Uiteraard hebben Lester, Emma en hun collega’s een bezoek gebracht aan de Zutphensestraat en willen ze na Apeldoorn het land in. Graag zouden ze het stuk ook voor jonge mensen spelen, een verkorte versie voor scholen als het even kan – aanknopingspunten met de actualiteit zijn er immers genoeg – en wie weet zit er een theatertrip naar Israël in. Maar het Virus waart rond en niets is zeker. Acteurs moeten daarmee zien te leven.

Een man als Eli Asser wist met tegenslag raad en kon zich uiteindelijk herpakken. Met vallen en opstaan, heel lang zwijgen binnen zijn gezin en een waterval van tranen. Hij heeft zijn pen pas op late leeftijd over die uitzonderlijke periode in Apeldoorn laten spreken. Dat getuigt van moed. Hij laat ons daardoor op een unieke wijze kennismaken met een bewogen en beladen fragment uit onze lokale historie. Orpheus heeft dat heel goed begrepen en met deze meerdaagse productie zijn nek uitgestoken. En jij, lieve Eli (hij stierf in januari 2019)… bedankt.

Voorstelling Aan de vooravond, Rabobankzaal, theater Orpheus 11 juli. Alleen voor de uitvoering op 16 juli zijn nog kaarten.