Verborgen Ondernemers: BAG Orgelmakers

Onder de naam BAG Orgelmakers is Wim van Dijkhuizen al jarenlang actief in de wereld van het kerkorgel. Hij richt zich nu voornamelijk op het stemmen en onderhoud van orgels in heel Nederland.

Wanneer is de liefde voor het kerkorgel ontstaan?

“De liefde voor het kerkorgel is bij mij al heel vroeg ontstaan. Ik was 12 jaar toen ik geconfronteerd werd met het orgel van de St. Bavokerk in Haarlem. Ik weet nog dat ik daar zeer van onder de indruk was. Het is een ervaring geweest die mij heeft doen besluiten om op latere leeftijd in het orgelvak bezig te gaan. Mijn vader was ook orgelliefhebber en amateurorgelbouwer. Van huis uit waren we ook kerkelijk betrokken. Van kinds af aan ben ik met het orgel grootgebracht. Aanvankelijk wilde ik heel graag concertorganist worden, alleen heb ik daar de gaven niet voor. De trein is dus anders gelopen.”

Sinds wanneer ben je hierin werkzaam?

“Ik ben begonnen in 1974 bij de firma Fama & Raadgever in Utrecht. Daar heb ik dus mijn opleiding gehad. Ik ben begonnen als jongste-bediende; boodschappen doen, haakjes en oogjes buigen. Dat allemaal om te leren dat de orgelbouw een bezigheid is die heel precies uitgevoerd moet worden. Je kreeg als jongste-bediende de opdracht om duizend draadjes te buigen met een oogje eraan en die moesten allemaal precies hetzelfde zijn. Later, als dat allemaal goed gaat, mag je eens iets met hout gaan doen. Dat zijn dan eenvoudige houtbewerkingen en zo wordt dat langzaamaan opgeschroefd. Zo rol je dus eigenlijk het orgelvak in vanaf stand nul. En als blijkt dat je die gave hebt om verder te groeien, dan was er de mogelijkheid in dat bedrijf. Zo niet: ‘Dan was daar het gat van de deur’ en kon je met een schop onder je hol vertrekken.

Kort na de oorlog is er ooit wel een orgelbouwschool geweest. Door de geringe belangstelling kon men deze opleiding niet in stand houden. Nu is het dus zo dat je de opleiding krijgt in het bedrijf waar je werkt. Elke orgelmaker heeft zo zijn eigen ideeën hoe een orgel eruit moet zien en draagt die inzichten over op zijn leerlingen. We hebben het dan wel altijd over mechanische pijporgels. Er zijn wel boeken geschreven door orgelmakers om zo hun kennis te verbreiden. Als je orgelmaker wilde worden had je je daarin al degelijk verdiept. Het bedrijf waar ik mijn kennis heb opgedaan bestaat niet meer. In 2006 is Raadgever gestopt, na het overlijden van zakenpartner Fama, heeft hij zijn klantenbestand nog een aantal jaren onderhouden. In dat jaar, 2006, heb ik dat bestand overgenomen en als zelfstandige dit onder mijn hoede genomen. Datzelfde jaar werd ik gebeld door de gebroeders Hoogendoorn uit Enschede, de directeuren van BAG Orgelmakers, met de vraag of ik het bedrijf wilde overnemen. Dat heb ik gedaan en tot de dag van vandaag vermaak ik me daarmee. In de regel doe ik dat alleen, en soms kan ik bij grotere klussen de hulp inroepen van een collega.”

Gaat er met het stoppen van deze bedrijven niet veel kennis verloren?

“Dat hoop ik niet. Er zijn nog wel wat jonge mensen bezig in de orgelbouw. Je moet er wel echt van overtuigd zijn om dit te willen doen. Het is niet zo dat je denkt: “Dat lijkt me ook wel leuk om te doen.” Het gaat om toewijding aan het ambacht en aan de muziek die eruit komt. Mijn kennis over orgelzaken is niet wezenlijk anders dan van collega orgelmakers. Alles wat we nu weten dat is al zo lang bekend, is ook geen geheim meer en onderling wordt er ook kennis gedeeld. Er is nog een levendige onderlinge uitwisseling onder orgelmakers. Alles wat nodig is, is nog te koop. Het is een vak waarvan men al in de jaren 70 heeft geroepen, het is uitstervend, er zit geen progressie in, er zit geen toekomst in.

Dit blijkt echter tot in 2021 niet waar te zijn. Het arbeidsveld is wel veranderd. Je zou denken dat na al die kerksluitingen de orgels opgeslagen staan in een grote loods, maar dat is ook niet waar. Er verdwijnen instrumenten naar Polen, er is daar nog een behoorlijk afzetgebied. De wat betere orgels vinden hun weg naar Noorwegen. En ook naar Japan. Ze zijn daar erg gecharmeerd van de Nederlandse orgelbouw. Ze beschikken over geschoold personeel voor het onderhoud, opgeleid in Europa. Nederland staat wereldwijd in de top 10 als het gaat om orgels. Nederland wordt wel de orgeltuin van Europa genoemd. Met name Groningen waar nog heel veel belangwekkende instrumenten staan van beroemde bouwers.”

Is een bouwer ook tegelijk een goede organist?

“Nee, dat hoeft niet. Dat zijn echt 2 gescheiden werelden. Het is wel heel handig als je orgel kunt spelen, op die manier kun je je eigen instrumenten beproeven of ze ook doen wat ze moeten doen. Dat geldt ook voor het orgelstemmen, je moet voelen hoe de klank zich opbouwt in het orgel en hoe de ‘touché’ van het orgel is. Als je als bouwer geen orgel kunt spelen, dan kun je nooit vaststellen of het orgel klinkt zoals bedoeld. De niet-organisten-bouwers kunnen ingezet worden als kastenmakers, pijpenmakers, mechaniekenbouwers. Het orgel is, zegt men, het meest complexe (mechanische) instrument. Het enige waar een stekker aanzit is de windmachine.”

Als je het vergelijkt met een piano wat zijn dan de meest in het oog springende verschillen?

“Een piano is natuurlijk een snaarinstrument en maak je de toon min of meer door de toets harder of zachter aan te slaan. Met de hamer die op de snaar tikt kun je het geluid beïnvloeden, dat kun je met een orgel minder. Ik zeg bewust minder, omdat een pianist altijd zegt: “Een orgel is niet te beïnvloeden. Qua ‘touché’ is het aan of uit.” Een organist zegt daarentegen weer: “Pianist, u heeft gelijk, maar wij als organisten kunnen ook ons pijpwerk beïnvloeden met onze vingers.” De aanspraak in het pijpwerk is wel degelijk te beïnvloeden. Denk je vanuit je instrument of zie je alleen een klavier voor je.”

Je doet onderhoud aan orgels. Wat moet ik me daarbij voorstellen?

“Er zitten sowieso duizenden onderdelen in. Als je een gemiddelde klavieromvang neemt van 54 toetsen, dan heb je sowieso al per register 54 pijpen. Dus als je 10 registers hebt op 1 orgel dan praat je al over 540 pijpen. Een register is een vertegenwoordiger van een bepaalde familie. Je hebt de prestantenfamilie, je hebt de fluitenfamilie en je hebt de familie van de tongwerken. Elke familie heeft een eigen identiteit qua klank. Bij een orgel van een beetje omvang heb je al gauw zo’n 2000 pijpen te pakken. Al die pijpen moeten dus aangestuurd worden vanaf de speeltafel en daar zitten allemaal overbrengingen tussen; bijvoorbeeld winkelhaakjes, tuimelaars, hevels, trekdraden en ventielen.

Per register gaat dat met een factor 54 omhoog. Het kan allemaal uit elkaar maar dat hoeft niet bij een onderhoudsbeurt. Zo’n beurt is 1 keer per jaar. Alle pijpen worden uitgeluisterd of ze op de juiste toonhoogte staan, waarbij indien nodig correcties worden aangebracht. Alle mechanieken worden nagelopen op hun werking en/of de klavieren nog mooi recht liggen. Het klavier wordt gereinigd en klein onderhoud wordt direct uitgevoerd. Als er meer aan de hand is wordt er een offerte uitgebracht om het probleem te achterhalen en waar mogelijk op te lossen. Een orgel is niet altijd even makkelijk te doorgronden.”

Welke soorten orgels kun je eigenlijk onderscheiden?

“Je kunt orgels in stijlperiodes onderverdelen. Je hebt Renaissance-orgels, barokorgels, romantische orgels en je hebt moderne orgels. Dat zijn de 4 stijlvertegenwoordigers. Op de 1^e orgels werden altijd tegelijk alle registers aangesproken, bij latere orgels werden de registers onafhankelijk van elkaar bestuurbaar.”

Is er ook een trend naar elektronische orgels ten opzichte van het traditionele pijporgel?

“Het elektronische of digitale orgel krijgt wel steeds meer voet aan de grond. Kerken staan er ook wel voor open om een digitaal orgel aan te schaffen. Tegenwoordig kun je dus zelf uitzoeken welk bestaand orgel je wilt laten horen in je kerk. Wil je het geluid van de Domkerk in Utrecht dan koop je daarvan de sample set en laat die inbouwen in je eigen digitale orgel. Een digitaal orgel is vele malen goedkoper dan een pijporgel. Bij een pijporgel moet je al gauw denken aan een registerprijs van 20.000 euro, voor die prijs heb je al een digitaal orgel. Het is wel jammer.”

Een kerkorgel is een complex instrument. Wat maakt een kerkorgel tot een ‘mooi’ orgel? Wat zijn de factoren die de klankleur van een orgel bepalen?

“Je kunt een orgel opdelen in 2 elementen, dat is de buitenkant van een orgel en logischerwijs de binnenkant van een orgel. Die 2 elementen dienen met elkaar in harmonie te zijn. In de 1^e plaats is een orgel een instrument wat niet op zichzelf staand functioneert. Het omhulsel, de kas zoals wij dat noemen, heeft een fundamentele functie in het voortbrengen van de klanken. Zo kunnen de orgelpijpen ook door de kas geholpen worden, om alles goed te laten resoneren. Dat is te vergelijken met de klankbodem van een klavecimbel of een gitaar. Dat is allemaal cruciaal bij het bouwen van het instrument, de dikte van het hout en bijvoorbeeld ook de houtsoort. Zo vormt de kas een wezenlijk deel van het orgel. Het binnenste van het instrument moet op het uiterlijk passend bij elkaar overkomen. Alles moet in harmonie zijn met wat je ziet, voelt en hoort.”

Heb je favoriete orgels?

“Ja, die heb ik wel. De nummer 1 is voor mij de St. Bavokerk in Haarlem. Het orgel is gebouwd door Christian Müller uit Duitsland tussen 1735 en 1738, toentertijd het grootste orgel ter wereld. Dat orgel betovert je, daar zitten zoveel klankschoonheden in, fenomenaal. Daarnaast het orgel van de Martinikerk in Groningen, is ook een ongelofelijk mooi orgel en da nog de Bovenkerk in Kampen.”

Zijn er door de eeuwen heen beroemde orgelbouwers geweest?

“Uiteraard Christian Müller van het orgel in de St. Bavokerk. Arp Schnitger, van wie nog vele orgels in Groningen staan, is de Stradivarius onder de orgelbouwers. J.H.H. Bätz, bouwer van onder andere het orgel in de Lutherse Kerk in Den Haag.”

Er is heel veel orgelmuziek. Heb je zelf nog favoriete componisten?

“Bach is altijd goed, altijd mooi en altijd welkom. Als het gaat om de meer romantische componisten dan gaat mijn voorkeur uit naar Felix Mendelssohn-Bartoldy en Max Reger, maar daarmee sluit ik anderen niet uit.

Wat vind je het mooiste van dit werk?

“Het mooiste van dit werk vind ik het ontwerpen van een orgel. Als je een orgel ontwerpt, ben je in je hoofd al lang bezig met het eindresultaat. Wat wil je horen, wat wil je zien, hoe moet het voelen en dat begint op de tekentafel. Het hele proces van orgel maken begint op de tekentafel en in je hoofd. Als je een andere volgorde hanteert dan gaat het niet werken. Het bouwen vloeit 1 op 1 voort uit het ontwerp, waarin het eindresultaat al zichtbaar is. Daarnaast heb ik nog een speciale liefde voor het kistorgel. Wat de naam al zegt past het in een kist en is het eenvoudig verplaatsbaar. Ik heb er diversen ontworpen en gebouwd waarin ik alle ontwerp-problemen ben tegengekomen en geprobeerd deze op te lossen. Een kistorgel voor de verhuur staat bij mij thuis.”

Heb je nog een droomklus die je graag zou willen doen?

“Dan zou ik best nog eens een groot orgel willen bouwen waar ik dus mijn kennis in kwijt kan. Als een soort afscheid: dit ben ik geweest en dit heb ik gekund. Dat gaat niet gebeuren want het is totaal onrealistisch, maar het gaat immers om de droom.”

Apeldoorn Direct start een serie over ‘verborgen ondernemers’. Denk daarbij aan kleine ondernemers die net starten, ondernemers die een bijzonder bedrijf runnen of een bedrijf met een bijzondere toevoeging. Ondernemers die niet bij iedereen bekendheid genieten, maar zeker het vermelden waard zijn. Ben of ken je iemand die hiervoor in aanmerking zou kunnen komen? Mail dan naar redactie@apeldoorndirect.nl